Dit is de Zuidvliet.
Hiermee werd een veerdienst onderhouden
onder andere tussen Brouwershaven en Ouddorp.
Hiermee werden de Tien van Renesse vervoerd.
INLEIDING
Het onderstaande hoofdstuk dank ik aan het speurwerk van Hans Sakkers.
Hij deed onderzoek naar "Duitse militaire standrechtelijke executies in Zeeland, september-december 1944"
Het werd uitgegeven bij Uitgeverij Aspect 2013. De slotzin van het laatste hoofdstuk luidt:"Alle bij dit boek nieuw gevonden informatie is aan het Gemeentearchief Schouwen-Duiveland en Gert Slings beschikbaar gesteld." Ik wil Hans daarvoor heel hartelijk danken.
Onder de documenten die ik ontving bevond zich een Sachverhalt, zeg maar een proces-verbaal, over de rol van Major Schütz, naar aanleiding van de vlucht van de Armeen Jork Mikinjan.
Jork was een van de 300 Armenen in dienst van de Duitsers. Hij droeg dan ook een Duits uniform. Hij was gevlucht uit het leger en in contact gekomen met het verzet. Als belangrijke informant over de Duitse stellingen en posities was hij ook uitgekozen voor de overtocht naar de geallieerden. Hij werd met de anderen gearresteerd en behoorde tot de groep die naar Middelharnis werd gebracht om voor het Standgericht terecht te staan.
Uit het onderstaande Duitse verslag blijkt dat er nog meer Armenen aan boord waren. Zij waren ook gevlucht net als Jork. Ze waren door de Duitsers onderin het schip vast gehouden om ieder contact met Jork te voorkomen. Jork zelf werd vastgebonden aan de reling. De Duitsers hebben hem kennelijk niet goed gefouilleerd: hij weet zich los te snijden en springt overboord. Er wordt direct op hem gevuurd.
Anna Hage vertelt daarover in haar getuigeverklaring in het Proces-Verbaal (2de versie) van Christiaan Wisse:
"In Brouwershaven gekomen moesten we op de boot. Met de handen in de hoogte moesten wij aan boord. We zijn allen zwaar mishandeld geworden. Nauwelijks was ik op de boot, of ze hadden mij de enkels al kapot geschopt. Van der BEEK werd erg zwaar mishandeld.
Aan boord van het schip waren ook aanwezig de Eiland-Commandant, Hauptmann SCHüTZ en nog andere Officieren, die allen zijn meegegaan. Toen we ongeveer 10 minuten gevaren hadden en de haven van Brouwershaven nog niet uit waren, sprong er een van de mensen over boord. Onmiddellijk begonnen de Duitsers te schieten.
In het donker zag ik een persoon over de dijk kruipen, dat kon ik zien, tegen de horizon. Wij moesten het daarop ontgelden. Plat op de buik moesten we op dat ijzeren schip gaan liggen en over elk lichaam kwam een Duitser te staan. Het vervoer had plaats in de stromende regen.
Eindelijk kwamen we in OUDDORP aan van de boot af. Vandaar werden we met een wagen naar MIDDELHARNIS vervoerd. Direct zijn de Duitsers in een woning met het verhoor begonnen. Aan dit verhoor heeft ook Hauptman SCHUTZ deelgenomen en naar ik meen 4 andere hoge Duitse Officieren. Van der BEEK werd het eerst en het langst verhoord. Hij heeft tijdens de reis en het verhoor ontzettend veel klappen gehad."
HEEFT DE ARMEEN JORK MIKINJAN ZIJN VLUCHT OVERLEEFD?
Anna Hage vertelt dat ze tegen de horizon Jork over de dijk zag kruipen. In het Sachverhalt staat: "Obwohl alsbald das Feuer auf ihn eröffnet wurde, erreichte er schwimmend das Ufer und entkam." Deze twee verklaringen komen overeen: Jork is ontkomen.
Daar tegenover staat de verklaring van Christiaan Wisse aan het slot van zijn Proces-Verbaal (2de versie):
"De Armeens Onder Officier, waarvan getuige HAGE spreekt is vermoedelijk omstreeks 15 Februari 1945 in de buurt van KERKWERVE uit het water opgehaald. De aldaar aanwezige Duitse militairen deelden de Arts v.d. MOER, wonende te Brouwershaven mede, dat er geen Duitsers werden vermist. Volgens het signalement dat Dr.v.d.MOER mij verbalisant, op 12 Juni 1945 opgaf, bleek, dat het niet onmogelijk is, dat Jork MIKINIEJAN te KERKWERVE na de vlucht van de boot te water is geraakt en verdronken is. Het signalement en de kleren die hij volgens Dr.v.d.MOER aanhad, komen overeen met hetgeen hij droeg op 7 December 1944, de avond van ons vertrek.
Het lijk ligt te Brouwershaven op de Algemene Begraafplaats begraven."
Hoe het ook zij: Jork Mikinjan is waarschijnlijk toch overleden. We komen zijn naam later ook niet meer tegen als onderduiker.
Op dit dek moesten de 10 plat liggen
In de stromende, ijskoude regen op 8 december 1944.
Met dank aan Hans Sakkers voor de foto.
DUITS VERSLAG OVER DE VLUCHT VAN JORK MIKINJAN
Daarover gaat het onderstaande Duitse verslag over de rol van Major Schütz.
Sachverhalt 26 jan 1945
Am 8.12.1944 18.00 Uhr wurden 9 wegn Fahnenflucht festgenommen armenische Freiwillige des Arm. Inf. Batl. 812 und 10 ebenfalls festgenommene holl. Landeseinwohner durch ein 9 Mann starkes Begleitkommando unter Führung eines Fähnrichs von der Insel Schouwen zur Goeree-Overflakkee überführt. Die Überfahrt von Brouwershaven nach Ouddorp erfolgte durch ein Fährschiff.
Der Kommandant dieses Schiffes, ein Matrosenhauptgefreiter, hatte angeordnet, die 9 Armenier unter Deck in der Kajüte unterzubringen, wo ein Entweichen nach seiner Meinung unmöglich war. Die 10 Holländer sollten unter Bewachung durch das Begleitkommando an Deck bleiben. Acht der armenischen Häftlinge waren bereits unter Deck eingesperrt, als die 10 Holländer und der andere Armenier Uffz. Mikinjan, das Schiff bestiegen. Der ebenfalls an Bord sich befindende Kommandeur des Arm.Inf.Batl., Major Schütz, befahl, den Uffz.Mikinjan an Händen und Füssen gefesselt an die Reeling zu binden, um eine Berührung mit den übrigen Armeniern zu verhindern. Ein Posten der Bewachungsmannschaft erhielt von ihm den Auftrag, diesen gefesselten Uffz. zu bewachen und stellte sich 1 m vor den Häftling mit vorgehaltenem Gewehr auf.
Infolge aussergewöhnlicher Dunkelheit, Regen-und Hagelschauer und niedrigen Wasserstandes war die Ausfahrt des Schiffes aus dem versandeten Hafen erschwert. Das Schiff lief einige Male auf Grund, sodass der Kommandant von Scheinwerfer Gebrauch machen musste. Während der Scheinwerfertätigkeit war das Achterschiff, wo der Gefesselte war, zeitweise geblendet. Diesen Umstand benutzte der Gefesselte, sich loszumachen und rückwärts über Bord ins Wasser zu springen. Obwohl alsbald das Feuer auf ihn eröffnet wurde, erreichte er schwimmend das Ufer und entkam.
Major Schütz, der sich kurz nach Ablegen des Schiffes unter Deck begeben hatte, eilte nach den ersten Schüssen an Deck und beteiligte sich mit der Maschinenpistole an dem Feuer auf den Flüchtigen.
Am nächsten Morgen wurden die reste der Fesselbänder gefunden, die offentsichtlich durchgeschnitten waren.
Gegen Major Schütz ist Tatberich wegen fahrlässiger Gefangenenbefreiung eingereicht. Wegen fahrlässiger Gefangenenbefreiung wird nach par. 144 MStGB. bestraft, wer die Entweichung eines Gefangenen, dessen Beaufsichtigung, Begleitung oder Bewachung ihm anvertraut ist, durch Fahrlässigkeit fördert oder erleichtert.
Den Beschuldigten war weder die Beaufsichtigung, Begleitung oder Bewachung anvertraut - dazu war das Begelitkommando eingeteilt - noch hat er das Entweichen fahrlässig gefördert. Denn der Beschuldigte hat aus gutem Grund, nämlich um eine Verbindungsaufname des Uffz. Mikinjan met den übrigen armenischen Häftlingen zu verhindern, dessen Verwahrung an Deck angeordnet.
Die geringere Sicherheit dieser Art der Verwahrung hat er dadurch ausgeliehen, dass er den häftling anbinden und ausserdem durch einen besonderen Posten mit Gewehr bewachen liess. Er hat durch diese Massnahme die ihm obliegende Sorgfaltspflicht erfüllt. Dass der Gefesslete trotzdem entkommen könnte, war nicht vorauszusehen, zumal der Beschuldigte für den Fall, dass er sich oder ein anderer ihn der Fesseln entledigen würde, einen Posten aufgestellt hatte.
Das Verfahren war demnach mangele Verschuldens einzustellen.
UITLEIDING
In het journaal (Kriegstagebuch der Rheinflotille) van de Duitse Kptn Stein staat een bevestiging te lezen van de heen- en terugreis met het veer Zuidvliet.
Kriegstagebuch der Rheinflotille
Flotillenchef: Freg.Kptn. Stein
für die Zeit vom 1. Dezember bis 15. 1944
8.12.1944
18.50 Fähre Zuidvliet setzt über von Brouwershaven nach Ouddorp mit 3 Offizieren, einem Wachkommando mit 20 Gefangenen.
9.12.1944
17.10 Die Fähre Zuidvliet setzt 32 Soldaten, 9 holl. Gefängene, usw nach Brouwershaven über.
ES LEBE STALIN
Jork Mikinjan is een belangrijke figuur in de geschiedenis van de Tien van Renesse. Uit het slot van het Proces-Verbaal (versie 2) van Christiaan Wisse blijkt dat de vlucht van de 7 Armeense soldaten verband hield met die van Jork Mikinjan:
"Volgens verklaringen van burgers en een Armeens militair, die te Middelharnis vertoeft en gehuwd is met een meisje, afkomstig van Middelharnis, zijn er op Zaterdag 9 December 1944 door de Duitsers 7 Armeense militairen te OUDDORP doodgeschoten. Dit stond in verband met de vlucht van de armeen Jork MIKINIEJAN."
Gedenkteken in Middelharnis.
Zou Jork eenzelfde straf hebben gekregen?
En zouden de Nederlanders ook tot de strop veroordeeld zijn,
als de Armeniërs niet veroordeeld waren?
Nu Duits-Armeense militairen de kogel
en Nederlandse burgers de strop?
Door hetzelfde Standgericht in Middelharnis waardoor de Tien van Renesse tot de strop werden veroordeeld, werd de doodstraf door de kogel uitgesproken over 7 Armeense soldaten, die net als Jork waren gevlucht, maar gevangen genomen.
Kapitein Stein doet verslag van hun dood: Ze stierven onder het roepen van: "Es lebe Stalin." Hij is daarover verbijsterd. Deze soldaten hebben bijna drie jaar het Duitse uniform gedragen. "Hoe weinig hebben wij begrepen, hoe we hen enthousiast konden maken voor onze zaak."
Verslag visitatie van Kptn Stein:
"In der Nacht von Freitag auf Sonnabend, wo ich in Middelharnis weilte, fanden die Standgerichtsverhandlungen gegen die 10 festgenommenen Holländer und 7 desertierten armenischen Soldaten statt. Die Holländer wurden zum Tode mit dem Strang, die 7 armenischen Soldaten zum Tod durch erschiessen verurteilt. Die Armenier wurden am Sonnabend um 08.00 in unmittelbarer Nähe meiner Transportleitstellein Middelharnis standrechtlich füsilliert und auch dort verscharrt. Sämtliche 7 armenischen Soldaten starben mit dem Ruf "Es lebe Stalin". Dieser Ausruf zeigt in erschütternder Weise, wie wenig wir er verstanden haben, Menschen die drei Jahre bereits im deutscher Soldatenuniform Dienst taten, für unsere Sache zu begeistern."
Het Armeense kruis.
Het maakt deel uit van het gedenkteken in Middelharnis.
Tot slot nog een opmerkelijke passage uit het journaal van Kptn Stein.
Het gaat over 7 december 1944, kennelijk over de tweede poging van de geallieerden om de groep over te zetten. Er werd volgens Stein helaas te vroeg het vuur geopend, zodat de poging mislukte.
7.12.1944
22.00 versuchte ein Motorfahrzeug 1,5 sm nordwestlich Zierikzee Kanal einfahrt anzulanden. Durch gute Aufmerksamkeit der Küstenposten wurde das Fahrzeug seht früh bemerkt u. leider durch zu frühes Schiessen am Anlanden gehindert.